00 november 1940: Joodse ambtenaren ontslag 10 januari 1941: Identificatieplicht persoonsbewijs met grote letter J 12 maart 1941: Verordening verwijderen Joden uit het bedrijfsleven 19 mei 1941: Besluit verwijdering alle Joden uit Nederland 20 januari 1942: Wannseeconferentie: Endlösung der Judenfrage 03 mei 1942: Jodenster verplicht 15 juli 1942: Eerste deportatie Westerbork-Auschwitz
Oświęcim, Polen Vernietigingskamp Ingebruikname: 5 mei 1940 Bevrijding: 27 januari 1945 Auschwitz I Auschwitz II-Birkenau Auschwitz III-Monowitz Dodental: 1,1 miljoen Nederlanders werden met 68 treinen naar Auschwitz getransporteerd (67 vanuit Westerbork)
Sobibor
Sobibór, Polen (Oost) Vernietigingskamp Ingebruikname: April 1942 Gesloten: November 1943 Dodental: 169.800 Nederlanders werden met 19 treinen naar Sibobor getransporteerd vanuit Westerbork. Periode 02 maart 1943- 20 juli 1943. Aantal: 34.313. Overleefd:18 Merendeel kindertransporten vanuit Vught,juni 1943 gingen naar Sobibor.
Mauthausen
Oostenrijk Ingebruikname: 8 augustus 1938 Bevrijding: 5 mei 1945 Dodental: 95.000 Zes Winterswijkse Joodse burgers welke gearresteerd werden bij de razzia op 8 oktober 1941 en getransporteerd werden naar Mauthausen kwamen hier om.
Theresienstadt
Tsjechië Ingebruikname: 24 november 1941 Bevrijding: 9 mei 1945 Dodental:33.818 Doorgangskamp vooral naar Auschwitz-Birkenau. Aantal Nederlanders: 5000 (totaal 140.000)
Bergen-Belsen
Duitsland Ingebruikname: mei 1940 Bevrijding: 15 april 1945 Dodental:70.000 o.a. Anne en Margot Frank
Buchenwald
Duitsland Ingebruikname: 15 juli 1937 Bevrijding: 11 april 1945 Dodental: 56.545 Aantal Nederlanders gevangen gezeten:3.300. Zeker is 497 omgekomen, 384 overleefd bij bevrijding.
Westerbork
Drenthe Nederland Ingebruikname: 01 juli 1942 Bevrijding: 12 april 1945 (Canadezen) Doorvoerkamp naar concentratie- en vernietigingskampen in Duitsland, Polen en Tjechie. Ruim 102.000 Joden en 245 Roma omgekomen. Plm.5000 joden overleefd. Verblijfsduur algemeen: enkele dagen tot weken. Voorheen Nederlands Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork 1939. Ruim 93 treinen vertrokken vanuit Westerbork. Eerste periode 2x per week. Op maandag (later dinsdag) en op vrijdag. “De kampbewoners leefden van ‘dinsdag tot dinsdag’, van transport tot transport.” Eerste trein 15 juli 1942, laatste trein 13 september 1944 – 279 personen, waaronder 77 kinderen vanuit onderduikadressen.(Bergen-Belsen)
65 treinen naar Auschwitz, 19 naar Sobibor, anderen naar Teresienstadt en Bergen-Belsen. Reisduur: 3 dagen. Anne Frank en haar familie kwamen aan op 8 augustus 1944 en werden op 3 september 1944 getransporteerd naar Auschwitz.
Op 12 april 1945 bevrijdden de Canadezen 876 Joodse gevangenen in kamp Westerbork. Van hen hadden 500 de laatste trein zien vertrekken, de rest was in de laatste oorlogsmaanden opgepakt.
Kampcommandant: Alfred Konrad Gemmeker (1904-1982)
Vught
Noord-Brabant, Nederland Ingebruikname: 13 januari 1943 Bevrijding: 26 oktober 1944 Totaal werden er ruim 31.000 mensen in het kamp gedetineerd waaronder 12.000 Joden en verder politieke gevangenen, Roma en Sinti, verzetsstrijders,Jehova’sgetuigen, homoseksuelen, zwervers, criminelen en zwarthandelaren. In het kamp zijn zeker 735 mensen om het leven gekomen,waaronder de Winterswijkse verzetstrijders Wim Koenen en Henk Baarschers.
Op 5 juni 1943 werd bekendgemaakt dat alle Joodse kinderen uit het kamp weg moesten. Er werd gezegd dat zij naar een speciaal kinderkamp in de buurt zouden gaan. Op 6 juni werden alle kinderen van nul tot en met drie, samen met hun ouders gedeporteerd naar kamp Westerbork. Een dag later werden ook alle kinderen van vier tot en met vijftien jaar afgevoerd naar Westerbork. Van daaruit werden de kinderen samen met hun ouders overgebracht naar Sobibór, waar ze vrijwel direct na aankomst door middel van vergassing om het leven werden gebracht. Er zijn 1296 kinderen weggevoerd in dit weekend van 1943
Alle overgebleven Joden werden in de nacht van 2 op 3 juni 1944 in goederenwagons naar Auschwitz gedeporteerd.
Dinsdag 7 oktober 1941: 7 1/4 uur n/m. Woensdagmorgen, 10-1941 om half 8 moet het gehele politiecorps van Winterswijk klaar staan, om, wanneer nodig de Ordnungspolizei te assisteren, zulks in opdracht van den Chef der Sipo te Arnhem, die zulks telephonisch heeft medegedeeld te 7 1/4 uur n/m. De agenten van Politie de Vries-Gunnink en Odding zijn door mij van bovenstaande in kennis gesteld. C.van der Swart
Dag? 6 3/4 uur n/m. Werd door de Sipo te Arnhem gemeld dat in de komende nacht, de volgende joden (zie bijgaande lijst) moeten worden gearresteerd. De gearresteerden moeten morgenvroeg voor 12 uur aan de Willemskazerne worden gebracht te Arnhem. Wanneer geen transportmiddel alhier beschikbaar is moet dit voor 8 uur morgenvroeg aan de Sipo worden gemeld, dan zorgen zij voor een transportmiddel. A.Odding
Van de joden in kwestie is niemand aangetroffen. Dit is om 2.30 uur ’s nachts telefonisch aan de Sipo gemeld. Feberwee.
Voorn.
Naam
Geb:
Adres
Nr.
Arres.
Bijz.
1
Izaak
Leeuw de
11-03-1889
Stationsstr.
3
2
Nathan
Schwarz
16-03-1904
Stationsstr
63
3
Marcus
Leeuw de
29-01-1916
Spoorstr.
33
4
David
Schielaar
16-08-1883
Spoorstr.
36
5
Maurits
Menco
12-07-1894
Spoorstr.
51
6
Isaak A.
Schielaar
24-02-1915
Spoorstr.
36
7
Samuel
Hamme
31-03-1894
Molenpad
1a
Ovl.
8
Schwarz
Sally
23-02-1908
Molenpad
6
9
Liebman
Blom
17-08-1913
Wooldstr
63
10
Joseph
Nihom
11-10-1922
Molenpad
4
11
Heiman
Mogendorff
04-06-1894
Weurden
57
12
Louis B.
Bouwman
03-07-1909
Weurden
66
13
Marcus J.
Leeuw de
15-05-1883
Kreijlstr
23
14
Harri
Menco
13-05-1896
Hilbel.pad
4
15
Meijer
Philips
24-03-1898
Ratum.str
21
16
Aron D.
Gelder van
19-02-1898
Ratum.str
3
17
Hartog
Meijler
07-06-1912
Goudv.str.
6
18
Sally
Meijler
26-09-1908
Goudv.str.
6
19
Benjamin
Philips
24-11-1893
Goudv.str
8
20
Leo A.
Meijers
04-02-1912
H.Mulierw
54
21
Simon
Gelder van
11-01-1912
Wilhel.str
13a
22
Philip
Schwarz
09-10-1902
Julianastr
1
23
Henry
Philips
08-12-1915
Gasthuisstr
102
24
Bernard N.
Menko
21-02-1910
Tuuntestr
5
25
Mozes J.
Klaveren v.
07-12-1902
Spoorstr.
28?
26
Benedictus
Hamburger
20-12-1900
Misterweg
88
27
Josef
Gans
26-04-1903
Misterweg
51
28
Alexander E.
Gans
24-05-1897
Misterstr
95
29
Rudolf M.
Leeuw de
08-05-1917
Misterstr
90
30
Emanuel
Groenheim
26-04-1905
Misterstr
57
31
Hars
Schaap
06-09-1885
Misterstr
57
32
Saul A.
Braunhut
29-07-1910
Misterstr
3
33
Josef
Wolfstein
29-02-1904
Ratum.str
Van deze lijst werd echter niemand gearresteerd. Wel werden er 6 anderen opgepakt bij de razzia van 8 oktober 1941
Voorn.
Naam
Geb:
Adres
Nr.
Verm.
1
Harrie
Gans
01-11-1906
Stationsstr
6
25-10-1941
2
Aron A.
Gelder van
10-06-1899
Meddosestr
3
02-12-1941
3
Siegfried
Hamburger
23-07-1903
Meddosestr
3
02-11-1941
4
Heiman
Philips
28-10-1884
Meddosestr
38
14-10-1941
5
David
Schwarz
20-09-1899
Molenpad
2
28-10-1941
6
Philip
Slager
20-09-1894
Meddosestr
29
13-10-1941
Op 8 en 9 oktober 1941 werden bij de razzia in de Achterhoek, Arnhem en Apeldoorn 72 mannen gearresteerd en gedeporteerd. Allen stierven binnen enkele maanden in Mauthausen.
Op 13 en 14 september 1941 was een razzia geweest in de Twentse plaatsen Enschede, Hengelo, Borne, Almelo, Delden, Goor, Haaksbergen, Denekamp en Oldenzaal, waar uiteindelijk in totaal 105 Joodse mannen per trein naar Mauthausen werden gedeporteerd. In januari 1942 werd de laatste van deze groep vermoord.
21-04-1933: Moet dit 21 maart zijn? (Dr.Bos.blz.140) Comité voor Joodsche vluchtelingen uit Duitschland. Op verzoek van het hoofd-comité in Amsterdam is alhier een comité gevormd voor heit inzamelen van gelden voor Joodsche vluchtelingen. Deze gelden worden voor een groot gedeelte aan het hoofd-comité afgedragen, omdat dit het meest om hulp wordt aangezocht. Een klein deel blijft onder berusting van het plaatselijk comité, om, zoo noodig, hier steun te kunnen verleenen. Bij de geloofsgenooten h. t. p. zal een lijst ter inteekening worden aangeboden. Voorts verzoekt de commissie aan hen die voor dit doel iets offeren willen, dit aan een der leden ter hand te willen stellen.
De Commissie bestaat uit de heeren: A. de Leeuw Jzn., Gasthuisstr., voorz D, Schielaar, Spoorstraat, Secretaris. M. S. Kan, Weurden 44, penningm. B. Philips, Goudvinkensitraat. I. Hemelrijk, Wooldstraat. Jac. Menco, Tuunterstraat. K. Njhom, Spoorstraat. A. A. van Gelder, Meddoschestr. 3
De ontrechtlng der Joden in Duitschland
23-05-1933 Onder auspiciën van het comité voor de bijzondere Joodsche belangen te Amsterdam, is een brochure verschenen getiteld „De ontrechting der Joden in Duitschland”. Deze brochure geeft aan de hand van documenten een overzicht van de voornaamste gebeurtenissen en van belangrijke beschouwingen, in binnen- en buitenlandsche bladen verschenen. De brochure is tegen 10 cent verkrijgbaar bij de heeren M. S. Kan en D. Schielaar, resp. penningmeester en secretaris van het comité voor Joodsche vluchtelingen alhier, en in Albrecht’s Boekhandel.
1934
Weldadigheidsavond ten bate der Joodsche vluchtelingen
Nieuw Israelietisch Weekblad, 16-11-1934
Zondagavond werd onder buitengewone belangstelling van de zijde van het opgekomen publiek in Excelsior een feestavond gehouden ten bate van bovenstaand doel. Binnen veertien dagen waren alle voorbereidselen getroffen om het werk van het Amsterdamsche steuncomité voor Joodsche vluchtelingen financieel te kunnen steunen. Zoowel het niet-Joodsche als het Joodsche publiek van Winterswijk en vele fabrikanten van elders hadden in elke mogelijke vorm consumptie-artikelen en kunstvoorwerpen vrijgevig geschonken, om het plaatselijk comité alhier gelegenheid te geven met de minste onkosten een maximum ontvangst te bereiken. In het bijzonder memoreeren wij dat het strijkje Schepel belangloos voor muziek zorgde. Met dankbaarheid gewaagden dan ook de voorz., de heer A. de Leeuw, en de eerw.heer Schielaar in hun toespraken van deze daden van mildheid ten bate van hen, die door een regime, dat nu juist niet bijzonder de instemming der wereld oogst, gedwongen waren, vaak met achterlating hunner bezittingen, een goed heenkomen te zoeken. De traditie getrouw, heeft onze regeering voor dezen, zooals dit geschiedde in de 16e en 17e eeuw voor réfugiés van een niet-gedulde godsdienst, haar poorten geopend om hier vrij te kunnen ademen. Deze berooiden te helpen, was een vanzelfsprekende gedachte, en zoo dit feest, dat onder zang, dans en voordrachten tot laat in den nacht werd voortgezet, deze gedachte in de daad omgezet. Vele dames en heeren droegen elk op haar of zijn wijze tot het succes ervan bij, zoodat een belangrijk bedrag aan het Steunfonds te Amsterdam kan worden afgedragen.
Aan het slot sprak de heer J. Menco een warm woord van dank tot de aanwezigen, in het bijzonder tot alle medewerkenden en bracht hulde aan ons Vorstenhuis en onze Regeering, die met alle kracht het hunne doen, om een der hoofdgedachten van waren godsdienstzin, verdraagzaamheid, op Neerlands bodem te handhaven. (Wintersw. Crt.).
1938
Romann
13-01-1938: Paul Romann als vluchteling naar Winterswijk. Wil logeren bij zwager David Meijler en zus Na Kristallnacht meer Romans
Anschluss Oostenrijk
12 maart 1938 – Joodse Oostenrijkse vluchtelingen. Minister van Justitie Goseling – vluchtelingen ongewenst. 09 juni plm.25.000 Joodse vluchtelingen in Nederland
Vluchtelingenleed
27-09-1938 Als een speelbal heen en weer geworpen Zoo men weet, laat onze regeering gelijk vrijwel alle andere landen geen vreemdelingen toe, die zonder voldoende middelen van bestaan zijn. Dit vraagstuk is zeer actueel geworden tengevolge van de massa-vlucht van Joden uit Duitschland en Oostenrijk. Af en toe geeft dit aanleiding tot erbarmelijke grenstooneelen.
Uit den trein gesprongen. Zoo sprong Zaterdagavond j.l. een vluchteling, die te Winterswijk aankwam, doch weer op den eerstvolgenden trein naar Duitschland gezet werd, uit den trein, toen deze goed en wel het station alhier verlaten had. Onmiddellijk werd de marechaussee gealarmeerd, die er in slaagde den man terug te vinden. Hij werd voorloopig opgesloten en later op transport gesteld naar Arnhem, omdat de man kon aantoonen, dat zijn leven gevaar liep, als hij weer in Duitschland terug kwam. De autoriteiten moeten thans nog een beslissing over het lot van dezen man nemen.
Heftige scène bij de douane. Zondag j.l. kwamen uit Weenen twee echtparen hier aan, Joden, getrouwd met R.K. vrouwen en een 18-jarige zoon van een der echtparen. Zij waren in het bezit vaneen spoorkaartje naar Amsterdam en zeiden op doorreis te zijn naar België vanwaar zij resp. Engeland en Zweden wilden bereiken. Waar ook deze vluchtelingen zonder middelen van bestaan waren, werd hun de z.g. „doorreis’ door ons land geweigerd en moesten zij per volgenden trein naar Duitschland terug. Dit gaf aanleiding tot bewogen tooneelen. De vrouwen wierpen zich op den grond, pakten den agent van politie, die hen in den trein moest zetten, om de knieën en smeekten, om te mogen blijven. Doch wet is wet: de huidige voorschriften laten vreemdelingen-zonder- bestaan in ons land niet toe, zoodat de douanen, geassisteerd door politie en marechaussée, den harden plicht hadden deze verstootelingen terug te sturen naar Duitschland. Door hun heftig misbaar lukte het niet deze 5 vluchtelingen in den eerst- volgenden trein te plaatsen, en gingen ze met den trein van kwart voor zes Zondagmiddag terug.
Opnieuw geprobeerd de grens te overschrijden. Maandag werd een autohouder alhier opgebeld met de boodschap dat in Vreden een 5-tal menschen om een taxi verzochten, om hen naar Zutphen te brengen. Op de vraag van den auto-verhuurder, wie er vervoerd wenschten te worden, kwam als antwoord: gaat u maar naar Vreden, naar het opgegeven adres, het is in orde. Hier vond de Winterswijksche taxi-chauffeur dezelfde 5 vluchtelingen, die Zondag naar Borken waren terug gezonden. De chauffeur wist evenwel niet met vluchtelingen te doen te hebben; bij de Hollandsche douane gekomen, werden de 3 mannen en 2 vrouwen evenwel opnieuw aangehouden en terug gezonden. Zij zullen hun pogingen wel niet nalaten, om Holland in te dringen, daar deze menschen zeggen in Duitschland geen bestaan en geen leven te hebben. Van Joodsche zijde in Winterswijk trok het geval vanzelfsprekend veel belangstelling. Ook de Burgemeester toonde belangstelling voor dit vluchtelingenleed; Den Haag is nog opgebeld, doch de instructie luidde onverbiddelijk: terug naar Duitschland. Ons land kan nu eenmaal al deze menschen zonder bestaan niet toelaten.
KRISTALLNACHT
van 9 op 10 november 1938
Uit het grensgebied gezet
14-10-1938 Naar we vernemen, is de heer S. alhier uit het grensgebied verwijderd, omdat hij zijn medewerking heeft verleend vluchtelingen over de Nederlandsche grens te helpen.
Dit zal Dhr.Schielaar betreffen. Ook Nihom, Klaas Schepel en nog een Winterswijker (ombekend) kregen dit verbod. – Hans
Joodsche vluchtelingen.
16-11-1938: Gedurende eenige dagen, sinds de uitbarsting tegen het Duitsche Jodendom, hebben een 7-tal vluchtelingen op het politie-bureau alhier verblijf gehouden. Het was een gezin van 6 personen en een familielid, terwijl 1 vluchteling in de marechaussee-kazerne vertoefde. Nadat familie-leden en geloofsgenooten zich garant hadden gesteld voor het levensonderhoud dezer vluchtelingen, is door de hoogere autoriteiten beslist, dat zij niet naar Duitschland behoefden terug te keeren. Daarna zijn ze in vrijheid gesteld.
Alle Duitsche treinen worden grondig geïnspecteerd.
18-11-1938 De groote invasie van Joodsche vluchtelingen, waarop de autoriteiten blijkbaar gerekend hadden na de Duische uitbarsting tegen het aldaar wonende Jodendom, is achterwege gebleven. Via de officieele toegangswegen zijn b.v. gister 10, vandaag slechts 3 Joodsche vluchtelingen Winterswijk binnen ekomen. Voor bewaking en controle zijn ca. 60 man militaire politie gearriveerd, die elke uit Duitschland binnenkomende trein (ook goederen treinend omsingelen en ïnspecteeren. Terwijl marechaussees en militaire politie op de treeplanken springen en het uitstappen der passagiers beletten, gaan andere manschappen de compartimenten binnen en onderzoeken grondig wie en wat ons land binnenkomt. Nog steeds geldt het parool: armlastigen worden niet toegelaten. Om redenen van zelfbehoud kan ons land geen massa-intocht van Joodsche vluchtelingen toelaten. Voor ieder persoon wordt dan ook nog steeds machtiging gevraagd van het departement van justitie, of de betrokken vluchteling in ons land mag blijven. Waar intusschen zoowel de plaatselijke joodsche bevolking als nationale joodsche hulp-comité’s veel voor deze vluchtelingen doen, is de praktijk der laatste dagen geweest, dat de vluchtelingen permissie kregen in ons land te blijven. Natuurlijk vertellen deze vluchtelingen veel van het hun overkomen leed; wij hoorden echte „gruwelverhalen”, doch waar deze ten eenenmale, oncontroleerbaar zijn, lijkt ons publicatie daarvan uit den booze. In Borken of althans in de omgeving daarvan schijnt blijkens de verhalen van Duitsche passagiers een trein vol joodsche vluchtelingen klaar gestaan te hebben, waarvan men aanvankelijk aannam, dat deze naar Holland zou komen. De trein had evenwel als bestemming een concentratiekamp. Vanzelfsprekend duurt het eenigen tijd, alvorens de vereischte vergunning voor de vluchtelingen, om in Holland te mogen blijven, verkregen is. Tot zoo lang blijven zij onder bewaking. De Joodsche bevolking alhier voorziet hem van brood en koffie. Naar wij vernemen, zijn verschillende Joodsche vluchtelingen, die aan de grens-doorlaatposten toegang tot Holland verzochten, terug gewezen.
Joodsche vluchtelingen aan de grens
Het Vaderland, 19-11-1938
Naar wij in Het Volk (s.d.) lezen, bevonden zich Donderdag veertien joodsche vluchtelingen op het station te Winterswijk. Douane en marechaussee hadden order gekregen dat niemand mocht passeeren, behalve in zeer dringende gevallen een paar kinderen. Toen de vluchtelingen hoorden dat zij zouden worden teruggestuurd, smeekten zij de ambtenaren hen dood te schieten, opdat hun een nieuwe marteling zou worden bespaard. De ambtenaren belden Den Haag op, maar zonder resultaat. De wanhoop onder de vluchtelingen steeg. Het oogenblik. waarop de trein, waarmee zij terug zouden moeten gaan, naderde. Tenslotte deden de ambtenaren nog een poging in Den Haag en ditmaal met succes. Bij wjjze van uitzondering mochten de vluchtelingen voorloopig blijven. Er bevinden zich thans dertig vluchtelingen te Winterswijk, die onder de hoede van de Israelietische gemeente zijn geplaatst
De Joodsche vluchtelingen.
22-11-1938,N.W.C. Dank zij vermoedelük het feit dat de grensautoriteiten terstond een doortastende houding hebben aangenomen waardoor men in Duitschland besefte, dat een massavlucht van Duitsche Joden naar ons land ónmogelijk was. zijn betrekkelijk weinig vluchtelingen naar ons land gekomen. Zaterdag en Zondag zijn via het station ca. 10 vluchtelingen gearriveerd., waarvan plm. de helft mocht blijven; gister kwamen er drie op ’t station alhier aan, waarvan er één mocht blijven. Bij dit aantal komt. nog een getal vluchtelingen, dat via de doorlaatposten aan de grens toegang tot ons land verkreeg.
Adres aan den Raad van Ministers van de Kerkeraden van Aalten, Borculo, Bredevoort, Eibergen, Groenlo, Haarlo, Rekken, Lichtenvoorde en Winterswijk inzake verleening van asylrecht aan Joodsche vluchtelingen.
Het volgende adres is aan den Raad van Ministers te Den Haag gericht : Geven met verschuldigden eerbied te kennen, ondergeteekenden, J. W. Roobol, predikant te Winterswijk en E. Jansen Schoonhoven, predikant te Lichtenvoorde ten dezen vertegenwoordigende de Kerkeraden van de Ned. Herv. Gemeenten te Aalten, Borculo, Bredevoort (in meerderheid), Eibergen, Groenlo, Haarlo, Lichtenvoorde, Rekken en Winterswijk ; dat genoemde Kerkeraden de berichten uit de grensplaatsen betreffende het terugzenden van wanhopige slachtoffers der Jodenvervolging in Duitschland door Nederlandsche beambten met droefheid vernomen hebben ; dat zij de aarzeling van de Regeering om tot verruiming van het asylrecht over te gaan, gezien de economische omstandigheden binnenslands volkomen begrijpen ; dat God echter zijn zegen belooft aan degenen, die aan Zijn bevelen denken om die te doen (Psalm 103 : 18), zoodat het opvolgen van het gebod tot barmhartigheid (Lucas 10 : 25 —37) ook voor het volk geen schadelijke weg kan zijn ; dat het bovendien in dit speciale geval gaat om nakomelingen van Abraham en het oude Bondsvolk, waaruit onze Zaligmaker is voortgekomen en dat naar de Schrift een bijzondere plaats vervult in Gods Raad met de wereld ; redenen, waarom zij Uwen Raad eerbiedig verzoeken tot tijdelijke verleening van asylrecht aan Joodsche vluchtelingen te willen besluiten en daardoor voor de in breede kringen van het Nederlandsche volk levende wil tot hulpverleening de gelegenheid te openen om tot de daad te komen.
’t Welk doende, enz., namens de voornoemde Kerkeraden, (w.g.) E. JANSEN SCHOONHOVEN, (w.g.) J. W. ROOBOL. Winterswijk, 21 Nov. 1938. Lichtenvoorde, 21 Nov. 1938.
Wat er te doen is
Donderdag 24 november 1938: 8.00 uur: Bijeenkomst tot oprichting van een comité uit de geheele burgerij voor „hulp aan Joodsche vluchtelingen” in sociëteit „De Eendracht”.
Een milde gift
Graafschapbode,23-11-1938
Door de ‘N.V. Kon. Tricot fabriek alhier is f 1000 geschonken voor de ondersteuning van Joodsche vluchtelingen. Ook heeft genoemde Tricotfabrick gratis onderkleeding toegezegd aan de vluchtelingen, die in Winterswijk zijn ondergebracht. Van genoemde f 1000 komt de helft ter beschikking van het plaatselijk comité, terwijl de andere helft wordt gestort in het Prof.Cohen-fonds.
Vergadering Joodsche vluchtelingen-comité
25-11-1938: Donderdagavond kwam op uitnoodiging van een voorloopig comité, in sociëteit „De Eendracht” een aantal ingezetenen bijeen om maatregelen te beramen voor hulp en steun aan Joodsche vluchtelingen uit Duitschland, die door regeeringsmaatregelen binnenkort op ruimere schaal in ons land zouden kunnen worden toegelaten. Als voorzitter fungeerde Ds. A. Wartena, wien verzocht was als predikant van de grootste kerkelijke gemeente, hier ter plaatse den avond te willen leiden. Spr. deelde mede, dat Ds. Kloots, Ds. Roobol en Ds. Zwaai bericht van verhindering hadden gezonden. In zijn openingswoord riep spr. het gebeurde der laatste weken nog even in herinnering terug en zette daarna het doel der bijeenkomst uiteen: wat kunnen wij doen om de Joodsche vluchtelingen te helpen? Voor hen, die reeds in ons land zijn, wordt reeds van verschillende zijden gelden bijeengebracht, doch tevens moet in overweging genomen worden, welke plannen er moeten worden beraamd, wanneer een groote stroom vluchtelingen ons land binnenkomt. Spr. kan zich aansluiten bij de actie tot steun verleening, georganiseerd door alle jeugdorganisaties in ons land, die Zaterdag 3 December a.s. een groote collecte houden. Hierbij zou ook Winterswijk zich kunnen aansluiten. Ds. De Maar deelde mede, dat het Nederlandsche Jeugdleiders-instituut, op verzoek van het: protestantsch christelijk, ’t roomsch-katholiek en het joodsche comité voor vluchtelingen wegens geloof en ras, met instemming en aanbeveling der regeering, het initiatiefgenomen heeft tot het organiseeren van een nationale collecte op 3 December a.s., over het geheele land, ten bate van de vluchtelingen. De actie zal worden gevoerd met medewerking van Nederlandsche jeugdigen van alle gezindten. Uit de uitvoerige besprekingen bleek de noodzakelijkheid om in Winterswiik te komen tot oprichting van een Comité van Aanbeveling en een Comité van Actie en Controle voor den collectedag en daarnaast een Huisvestings-Comité, dat zich ten doel stelt onderdak te verschaffen aan vluchtelingen, die eventueel op doorreis of voor langer verblijf zich in Winterswijk ‘zouden ophouden. Indien noodig, zal getracht worden de vluchtelingen onder te brengen in het oude Postkantoor, voormalige Diaconie Gasthuis, Hermanshoeve en Feestgebouwen in dorp en buurtschappen. Het Huisvestingscomité zal zich nader in verbinding stellen met de afd. Winterswijk van het Ned. Roode Kruis. Uit naam der menschelijkheid doet het Comité een beroep op ieder om het streven van het Comité te steunen. In het Comité van Aanbeveling voor de te houden collecte werden benoemd: Burgemeester J. Kneppelhout, PastoorJ. B. J. Kaeter Ds. A. G. Kloots Ds. C.de Maar Ds. J. W. Roobol Ds. A Wartena Pastoor A. M. J. Vink, Meddo Ds. F. C. Zwaal Het Comité
Het Comité van Actie en Controle voor genoemde collecte werd als volgt samengesteld: H. Th. J. C. Bekker A.Kluppels H. Nuys, C. C. Th. Rietberg F. Ritsema B. Stegeman H. Wilten.
In het Huisvestingscomité werden gekozen mevr. Brittijn mevr. Commandeur mevr. Ter Haar mevr. Kneppelhout mevr. H. Menco mevr. Thiel; Dhr.P. Brittijn B. Th. J. Grimmelt, terwijl de directeur van Sociale Zaken alhier ambtshalve als secretaris aan dit Comité is toegevoegd.
Besloten werd a.s. Maandagavond 28 November, ’s avonds half acht in café Kraaijenbrink een vergadering te beleggen ter regeling der collecte, waarvoor alle jeugdvereenigingen, zoowel uit het dorp als uit de buurtschappen worden verzocht twee afgevaardigden te zenden.
De voorzitter sprak een slotwoord, waarna de heer Ph. Boers namens dé Joodsche Gemeente ds. Wartena dank bracht voor de leiding van deze vergaring en tenslotte allen, die wat voor de vluchtelingen hebben gedaan en nog zullen doen, in zijn dankwoord betrok.
Smokkelaars van vluchtelingen betrapt
29-11-1938,N.W.C. (in regionaal bericht) In dit kan nog worden gemeld, dat een Joodsche inwoners* van Winterswijk wegens het smokkelen van vluchtelingen uit het bewakingsgebied is gewezen, binnen 24 uur nadat hij betrapt was. De betrokkene deed dit echter niet om geldelijk gewin.
COLLECTE TEN BATE DER DUITSCHE VLUCHTELINGEN.
29-11-1938,N.W.C. Zaterdag a.s. inzameling. Naar men weet, zal op Zaterdag 3 Decemjber a.s. ook in Winterswijk (in dorp en buurtschappen) de collecte gehouden worden ten bate van hen, die terzake van geloof of ras vervolgd worden, waartoe het initiatief is uitgegaan van het Nederl. Jeugdleiders-Instituut. . Door het Comité waren gisteravond, in café Kraaijenbrink de vertegenwoordigers van alle plaatselijke jeugdyereenigingen bijeengeroepen ter regeling van de collecte. Niet minder dan een 20-tal ieugd- organisaties van alle gezindten waren vertegenwoordigd, die allen gaarne hun medewerking toezegden voor de te houden huis-aan-huis-collecte. Nadat de voorzitter van het Werkcomité voor de collecte de totstandkoming van het plaatselijk comité en zijn doelstelling nader toegelicht had, gaven zich spontaan een meer dan voldoend aantal collectanten voor een deel der buurtschappen en het dorp op. Voor de overige buurten zal nog contact gezocht worden met de hoofden van scholen om zich met de leiding van een praktische verdeeling. aldaar te willen belasten De secretaris-penningmeester, de heer’ Ritsema, had de oorganisatie reeds prachtig voorbereid, zoodat in weinige oogenblikken de rollen uitgedeeld konden worden. Dat bij deze collecte een beroep wordt gedaan op alle ingezetenen van Winterswijk, behoeft geen nader betoog.
Steunt de Vluchtelingen.
02-12-1938
„’t Kan geen langer uitstel dulden”, Sprak het Vlucht’ling-Comité; ’t Stoomde aanstonds op het doel af. Op z’n Hollandsch: Recht door Zee.
Menigeen is thans in actie, Maakt zich bovendien gereed, Om de vluchtende personen, Bij te staan in al hun leed.
Bij het lezen, zien of hooren. Van hun leed en angst en smart, Wordt het ons het kan niet anders —, Koud en wee aan ’t menschenhart.
Komen hier de vluchtelingen, Zeer beangst en zeer ontdaan, Dan zijn wij als medemenschen, Met hun aller lot begaan.
’t Zeer groot aantal vluchtelingen, Voelt zich hier op hun gemak, Want het weet: in gastvrij Holland, Geeft men gaarne onderdak.
Doch— dit kost de noodige offers, Oók voor gastvrij WINTERSWIJK; Geeft dus voor die medemenschen Van Uw groote mildheid blijk!
Morgen gaat men collecteeren, Voor het reeds bekende doel; Laat hierbij eens duid’lijk spreken, Uw récht menschelijk gevoel.
Wie in staat is om te helpen, Helpe! ’t Is Uw naastenplicht, Zéér veel zorg van hen, die vluchten, Wordt er ruimschoots door verlicht.
VAN DIJK.
JOODSCHE VLUCHTELINGEN AANGEHOUDEN.
Tubantia,06-12-1938
Heden zijn hier acht Joodsche vluchtelingen aangehouden, die over een z.g. smokkelpaadje over de grens waren gekomen. In den Haag is de vereischte vergunning aangevraagd voor een tijdelijk verblijf in ons land. De vluchtelingen zeiden uit een concentratiekamp in vrijheid te zijn gesteld. De laatste dagen is er een 15-tal, dat niet toegelaten kon worden, naar Duitschland teruggewezen.
Weer méér vluchtelingen.
06-12-1938: Naar wij uit goede bron vernemen, is ’t getal Joodsche vluchtelingen, dat via sluipwegen de grens passeert (en onze gemeente binnenkomt, de laatste dagen wederom grooter. Er zijn ook vluchtelingen uit de concentratiekampen bij, die erbarmelijke verhalen vertellen van hetgeen zij als gevangenen te verduren hadden. Was het voorheen zoo, dat men „voldoende middelen van bestaan” moest hebben om tot ons land te worden toegelaten, thans schijnt vooral gelet te worden op de omstandigheid, of de vluchtelingen in lijfsgevaar komen te verkeeren, wanneer zij naar Duitschland terug moeten. De beoordeeling blijft intusschen zoo streng mogelijk en dagelijks nog worden vluchtelingen teruggestuurd, omdat ons land een overstrooming van Joodsche vluchtelingen niet zou kunnen verwerken. Een vrij groot aantal voorloopig toegelaten vluchtelingen moet zich iederen morgen komen melden, in afwachting van de beslissing over hun lot door hoogere autoriteiten. Onze 42 K.M. lange grens met Duitschland blijft dag en nacht stevig bewaakt door de 90 man sterke marechaussee en militaire politie. Voor deze menschen, in het weer der laatste dagen min of meer wat de , volksmond noemt: een „hondenbaantje”.
OPBRENGST COLLECTE VOOR DE VLUCHTELINGEN.
1939
Joodsche vluchtelingen naar een kamp gebracht.
13-01-1939, N.W.C. Op last van hoogerhand zijn de alhier z.g. „illegaal” vertoevende mannelijke Joodsche vluchtelingen gistermorgen naar een vluchtelingenkamp te Reuver gebracht; naar wij vernamen 22 personen. Bovendien zijn deze week een 3-tal kinderen van vluchtelingen naar het mooi gelegen kinderherstellings- en vacantieoord „’t Noorderhuis” te Hoogeveen gebracht.
Joodsche vluchtelingen
De Tijd, 11-03-1939
Vrijdagmiddag arriveerde te Winterswijk met den Duitschen trein van 16.57 een 40-tal Joodsche vluchtelingen, meest jongemannen. Ze waren Donderdagavond uit een concentratiekamp bij Berlijn vrijgelaten en waren nu op doorreis naar Engeland. Na visitatie begaven zij zich naar de wachtkamer, waar het Joodsche Vluchtelingencomité hun brood met koffie aanbood. Met den trein van 17.59 vertrok het gezelschap naar Hoek van Holland.
Gift van f 10
18-01-1939,N.W.C. De heer Schielaar alhier ontving f 10.- voor de Joodsche vluchtelingen. Deze f 10.- is afkomstig uit de collecte tijdens de „Week der Gebeden” der Evan. en Ger. kerk. Langs dezen weg wordt hartelijk dank gebracht voor deze gift.
Toelating vluchtelingen.
25-09-1939,N.W.C. De Minister van Justitie brengt met verwijzing laatstelijk naar zijn bekendmaking, opgenomen in het Buitengewoon Politieblad d.d. 29 Augustus 1939, No. 19, nader het navolgende ter kennis van alle organen, belast met het toezicht op de politiaire grensbewaking en van de hoofden van plaatselijke politie. In verband met den tusschen eenige Europeesche Mogendheden ontstanen oorlogstoestand, welke er toe geleid heeft, dat allerwegen de grenzen voor vreemdelingen worden gesloten, ziet de Nederlandsche Regeering zich tot haar leedwezen genoopt, de toelating van vluchtelingen (Joodsche emigranten enz.) voor duurzaam of tijdelijk verblijf in ons land stop te zetten. Het volgende wordt terzake nader bepaald: le. Nieuwe toestemmingen voor de toelating van vluchtelingen (Joodsche emigranten enz.) ook al behooren dezen tot de allernaaste familie van hier te lande wonende personen, kunnen, een enkel zeer bijzonder uitzonderingsgeval daargelaten, niet meer worden verleend
2e Reeds gegeven toestemmingen voor toelating van vluchtelingen, waaronder met intrekking van het bepaalde onder1 in de bovengenoemde circulaire, ook begrepen worden de na 1 Juli j.l. verleende waarop nog geen binnenkomst heeft plaats gehad, moeten als vervallen worden beschouwd.
3e. Voor zoover verzoeken om toelating van vluchtelingen zijn ingediend en daarop nog geen beslissing is gegeven, moeten zij als afgewezen worden beschouwd.
4e. In gevallen, bedoeld onder 2 en 3, zullen nieuwe verzoeken alleen dan in overweging kunnen worden genomen, wanneer blijkt, dat een buitengewoon geval van dringende noodzaak aanwezig is.
Volledigheidshalve wordt er nog op gewezen, dat de transitregeling voor vluchtelingen (Joodsche emigranten, enz.) bedoeld onder punt 2 van de bekendmaking d.d. 24 Augustus 1939, opgenomen in het Buitengewoon Politieblad van dien datum en afgedrukt in de circulaire aan de procureurs-generaal fgd. Directeuren van politie, opgenomen in het Buitengewoon Politieblad van 26 Aug. j.1., No. 18, gehandhaafd blijft voor zoover de noodige reisgelegenheid blijft bestaan.
Vier personen
Verboden zich in grensstreek te begeven, vanaf 10 november 1939 (ca. 35 km.) Karel Nihom Schielaar Klaas Schepel ‘ Nog een Winterswijker (Nihom jr. meld dit)
Geb:1880 Winterswijk Ovl.14-06-1976 New York Echtgenoot: 14-09-1908 W’wijk: Willem Blom (30-09-1886 Uithoorn-24-05-1942 Buchenwald) Ouders: David Gans (1847-1934) en Frederika (Fratschen) Schwartz (1852-1914)
1939 met vijf kinderen geemigreerd naar de USA (David,Crisje Esther, Betsy, Debora en Benjamin) Drie kinderen overleefden in Europa: Frederica, Liebman (Leo) en Karel.
‘Willem Blom zag dat het niet goed was’
Willem Blom was slager en doordat hij met Henriette Gans trouwde kon hij de slagerij van zijn schoonvader D.A.Gans overnemen. Een florerende slagerij, die zijn clientele over heel Nederland had. Maar Willem had niet alle tijd voor zijn slagerij, want hij en Henriette kregen maar liefst tien kinderen. Twee daarvan overleden echter al op jonge leeftijd. Willem was ook politiek bewogen en socialistisch ingesteld. De Winterswijkse burgers, maar ook de Winterswijkse Joodse gemeenschap deed hij eens ontsteld staan, door twee poppen in de etalage van zijn slagerij te plaatsen: 1 bijna naakt en 1 gekleed in bont. Willem wilde een rechtvaardige samenleving. In 1936 durfde hij het zelfs nog door nazi-Duitsland te reizen en zijn licht op te doen van het Stalinisme in Rusland. Willem zag dat het allemaal fout was en werd en zal daarbij zeker aan zijn prachtig, grote joodse gezin hebben gedacht.
‘Henriette, als jij nu eens de benen neemt naar Amerika met 5 kinderen en ik de andere 3 waarschuw voor het gevaar en de mogelijkheden’ Zo gezegd, zo gedaan’Henriette vertrekt in 1939 met David, Crisje Esther, Betsy, Debora en Benjamin naar Amerika. Frederica werkt in Amsterdam als verpleegster en Leo en Carel blijven in eerste instantie in Winterswijk. Maar na 1940 gaat het snel fout. Willem blijft zijn slagerij ‘trouw’, maar Leo en Carel vluchten via vluchtelingenkampen naar Frankrijk en later Zwitserland. Ook Frederica wordt de grond onder haar voeten te heet en besluit ook richting Zwitserland te vluchten, maar door ziekte weet zij niet verder te komen dan Frankrijk, maar met hulp van een Hongaar, haar latere echtgenoot weet ze uit de handen van de nazi’s te blijven.
Voor Willem zelf liep het slecht af. Hij werd op 10 januari 1942 in Winterswijk gearresteerd en 24 april 1942 op transport gezet naar Buchenwald, waar hij op 24 mei 1942 overleed.
3.Blom, Frederica Chrisje Clara (Schönfeld)
Geb: 12-06-1909 Winterswijk Ovl: Echtgenoot: Ouders: Willem Blom (1886-1942) en Henriëtte Blom-Gans (1880-1976) Verpleegster Gevlucht naar Frankrijk
4.Blom, David
Geb: 01-09-1912 Winterswijk Ovl: 29-05-1991 USA Echtgenote: Ouders: Willem Blom (1886-1942) en Henriëtte Blom-Gans (1880-1976) Slager Gevlucht naar U.S.A
5.Blom, Leo (Lipman) (Leibman)
Geb:17-08-1913 Winterswijk Ovl: Echtgenote: Ouders: Willem Blom (1886-1942) en Henriëtte Blom-Gans (1880-1976) Slager Gevlucht Zwitserse grens
6.Blom, Chrisje Esther
Geb: 12-05-1915 Winterswijk Ovl: Echtgenoot: Ouders: Willem Blom (1886-1942) en Henriëtte Blom-Gans (1880-1976) Gevlucht naar U.S.A
7.Blom, Carel
Geb:08-01-1918 Winterswijk Ovl: Echtgenote: Ouders: Willem Blom (1886-1942) en Henriëtte Blom-Gans (1880-1976) Gevlucht Zwitserse grens
8.Blom, Betsij (Stallinger)
Geb:16-07-1919 Winterswijk Ovl: 22-01-2006 San Francisco, California 94124, USA Echtgenoot: Stallinger Ouders: Willem Blom (1886-1942) en Henriëtte Blom-Gans (1880-1976) Gevlucht naar U.S.A
9.Blom, Debora (Debby)
Geb:03(4)-02-1921 Winterswijk Ovl: 510 Ocean Avenue, New York, Kings, New York (1940) Echtgenoot: Ouders: Willem Blom (1886-1942) en Henriëtte Blom-Gans (1880-1976) Gevlucht naar U.S.A.
10.Blom, Benjamin (Bennie)
Geb:19-03-1925 Winterswijk Ovl: Echtgenote: Ouders: Willem Blom (1886-1942) en Henriëtte Blom-Gans (1880-1976) Gevlucht Zwitserse grens
11.Bouwman, Jozeph
Geb:22-10-1878 Vianen Ovl: 09-09-1947 Winterswijk Echtgenote: 15-09-1908 W’wijk: Jetken Menco Weurden 66 Ouders: Louis Bouwman en Esther Maris Ondergedoken Terugkeer 23-06-1945 W.wijk
Geb:29-07-1910 Kety (Polen) Ovl.21 mei 1962 Madrid
Saul Braunhut (30jr.-1940) had sinds 1936 een klein kruidenierswinkeltje naast Wevers, Misterstraat 3.Daar woonde hij samen met zijn vrouw Eva (39). Zij kregen 2 zoons, Matisjahu (1936) en Abraham (1938)In 1941 moesten zij de winkel sluiten en gingen wonen bij de Fam.Fuldauer aan de Vredenseweg. 10 april 1943 was er een grote razzia door de S.D. en 20 Joodse inwoners werden gelijktijdig opgepakt, waaronder de fam.Braunhut. 2 juli 1943 worden mevrouw Braunhut en haar beide zoontjes van 7 en 5 vermoord in Sobibor. Wonder boven wonder weet Saul de kampen te overleven en komt op 23 juni 1945 terug in de Misterstraat 3. Mevr. Wevers, eerste echtgenote van Tobias leeft nog steeds en en dochter Saskia, waar ik contact mee heb, stuurt mij het volgende vanmorgen op: Saul had een winkeltje met kaas en melk naast ons, toen Misterstraat 3. De woning was aan de achterkant. Na de oorlog, ongeveer juni 1945, kwam Saul terug uit een concentratiekamp, maar helaas zonder vrouw en twee zoons. Zijn woning was bewoond. Mijn grootmoeder, Jo Wevers-Breekveldt [1887-1969] heeft hem opgevangen en voor twee weken een bed gegeven in een badkamer – boven de winkel Misterstraat 1. Oma zorgde ervoor, dat Sam weer in het huis kon en opnieuw starten met zijn winkeltje. Het lukte niet erg; melkproducten waren vlak na 1945 moeilijk verkrijgbaar. Saul deed onderzoek naar overgebleven familie en vond zijn nicht Bertha. Om met haar te trouwen had hij toestemming nodig van de koningin. Na ongeveer een half jaar vertrokken ze naar Israel.Mijn vader Tobias [1919-1994] werd in 1942 opgepakt in Den Haag en te werk gesteld in Hamburg bij Optiek Ruhnke. Daar ontmoette hij mijn moeder, Ruth Tenne [1924- ]. Zij kwamen in mei 1945 met baby Joyce naar Winterswijk en kregen een kamertje zonder daglicht, achter de winkel. Een paar weken later kwam Saul. Mijn duitse moeder verwachtte op zijn minst een hatelijke blik van Saul in haar richting, gezien zijn ervaringen. Nooit ! Geen lelijk woord – steeds vriendelijk en beleefd. Zo geweldig mooi en wonderbaarlijk vindt ze dat tot op vandaag [9 februari 2020].
16.Dam van, Roza Henriette (Roosje)
Geb:09-08-1911 Winterswijk Ovl.03-02-1992 Amsterdam Echtgenoot (30-07-1942) Henri Leviticus (1912 – 31-01-1943) Tweede echtgenoot Herman Trompetter Ouders: Aron van Dam (1881-1942) en Johanna van Dam-Leviticus (1885-1942)
Roza van Dam Roza van Dam werd op 29 augustus 1911 geboren in Winterswijk. Haar vader, ons allemaal bekend, was Aron van Dam, gemeenteraadslid sinds 1919 en wethouder 1931-1939. Roza had een oudere broer, jawel, Max, de kunstschilder, geboren 1910 Winterswijk en een jongere zus Henrietta, geboren 1921 Winterswijk. Max vertrekt al in 1929 uit Winterswijk naar Amsterdam om daar zijn leven te zoeken in de wereld van het kunstschilderen. Ook Roza van Dam, dan 29 jaar, heeft Winterswijk al verlaten.
De oorlog begint
Als de oorlog begint in 1940 vluchten ook haar ouders, Aron,zijn vrouw Johanna en zusje Henrietta in juni 1940 naar Amsterdam, in de hoop daar makkelijker onder te kunnen duiken. Een kort briefje naar de gemeente,waarbij hij zijn raadslidmaatschap opzegt in juni en een ‘bedankje’ in de raadsvergadering augustus 1940 herinneren dan nog aan zijn 21-jarige raadslidmaatschap. De familie van Dam is vertrokken.
De verschrikkelijke jaren gaan beginnen.
Roza heeft in Dordrecht Henri Leviticus (29 jaar) leren kennen en zij, ook al zijn het de angstige jaren verloofd zich met hem in juni 1942. Een maand later, 30 juli 1942 zijn ze getrouwd en wonen bij Henri’s ouders in te Dordrecht. Haar ouders, Aron en Johanna zullen nog getuige, al dan niet in aanwezigheid, geweest zijn van het huwelijk, maar haar broer Max is inmiddels gevlucht richting Zwitserland. Haar jongere zusje is een paar dagen ervoor op 18 juli al naar Westerbork getransporteerd en zonder dat de familie het geweten zal hebben, vermoord op 21 juli 1942 in Auschwitz. Maar nog maar net na 1 maand huwelijk van Roza en Henri gaat alles afschuwelijk fout. 11 september worden Roza’s ouders, Aron en Johanna getransporteerd naar Westerbork en drie dagen later zijn ze zelf aan de beurt in Dordrecht. Henri’s ouders en Henri worden op 17 september gearresteerd. En Roza?
Roza ligt op dat moment net in het ziekenhuis met een blindedarmontsteking.Iedereen weg. Echtgenoot weg, ouders weg, zus weg, broer Max, waar is hij?, schoonouders weg. Niemand meer over…………alleen in het ziekenhuis.
Alleen in het ziekenhuis?
Nee, naast dat je aan het genezen bent van de blindedarmontsteking krijgt je er tevens te horen dat je zwanger bent. En met niemand kun je deze blijdschap meer delen, zelfs je man niet. Maar de Duitse bezetter heeft het ook met Roza niet goed voor, alleen uitstel, geen afstel. Op vrijdag 23 oktober 1942 wordt ook Roza gearresteerd en getransporteerd naar de Hollandse schouwburg in Amsterdam voor deportatie naar Westerbork. Maar daar verschijnt het verzet. Met behulp van hen weet Roza, hoogzwanger, te vluchten via de daken van de schouwburg en het verzet helpt haar aan een onderduikadres. Daar verblijft ze dan in eenzaamheid, hoogzwanger en niet wetende dat haar echtgenoot, zus, ouders en schoonouders dan al zijn vermoord in Auschwitz.
Derde etage
9 mei 1943 is de ‘blijde’ dag. Ergens in onderduik op de derde etage wordt Hanneke geboren. Je krijgt een baby, maar kunt de blijdschap met niemand delen. Sterker nog. De razzia’s nemen schrikbarend toe in die tijd en al na zes weken moeten Roza en de baby, om enigszins overlevingskans te behouden, zich scheiden. Hanneke wordt ondergebracht bij de familie Schieveen te Amersfoort en Roza verblijft met behulp van het verzet vanaf die periode op verschillende onderduikadressen. Niemand meer over Iedereen weg, je man, je ouders, je broer Max, die inmiddels ook vermoord is in Sobibor, je zus Henrietta, je schoonouders en ook je baby Hanneke heeft je nu moeten verlaten. ‘Alleen ben je nog op de wereld’
De bevrijding
Als dan eindelijk de bevrijding daar is, wordt je weer verenigd met je inmiddels 2-jarige dochtertje, wie moeite heeft om je als mama te zien, aangezien ze al een ‘mama en papa’ heeft. Dit heeft, hoe zwaar het ook is, enige tijd nodig. Samen vestigen Roza en Hanneke zich in Dordrecht en Hanneke kijkt vaak uit het raam, in de hoop, naar de verhalen welke zijn als peuter opgenomen heeft, dat eerdaags een papa terug komt. Maar uiteraard tevergeefs.
In de lagere schooltijd van Hanneke verhuizen ze naar Amsterdam, waar Roza, Heiman Trompetter leert kennen waar zij in 1951 mee trouwde en ook Hanneke nu weer een ‘vader’ heeft. Hanneke zelf ging in 1960 studeren aan de universiteit van Amsterdam en leerde daar haar latere echtgenoot Ed Bonnewit kennen, waar zij in 1963 mee trouwde en in 1966 emigreerde naar Amerika.Daar wonen ze nog steeds, drie kinderen rijk en zes kleinkinderen.
Roza van Dam (80) zelf is overleden 3 februari 1992 te Amsterdam, geboren 09 augustus 1911 in Winterswijk.
17.Elzas, Herman Leendert
Geb: 12-11-1877 Winterswijk Ovl: 22-07-1949 Utrecht Echtgenote: Sarah Elzas Vogelstein (1882-1982) Ouders: Jacob Elzas (1850-1920) en Sophia Serphos (1848-1893)
15 april 1945, Ons Volk
18.Elzas-Vogelstein, Sarah
Geb: 31-03-1882 Lage (Dld) Ovl:1982 Echtgenoot: Herman Leendert Elzas (1877-1949) Ouders:
19.Elzas, Julius
Geb:08-02-1907 Winterswijk Ovl:14-04-1996 Jerusalem Echtgenote: 23-07-1934 Utrecht:Dina Levison (14-05-1910 – 28-05-1996) Ouders:Herman Elzas en Sarah Vogelstein Ondergedoken bij Nederlandse christenen. Ridder in de Orde van Oranje Nassau
Elzas,Ronetta (Vaz Dias)
Geb:23-12-1882 Winterswijk Ovl:19-12-1953 Echtgenoot: Jacob Vaz Dias Ouders: Jacob Elzas (28-12-1850 Eibergen-26-10-1920 Den Haag) en Sophie Serphos (27-11-1848 Enschede-1893)
Elzas,Selina (Cohen)
Geb:04-08-1875 Winterswijk Ovl:11-05-1947 Echtgenoot: Philipus Cohen Ouders: Jacob Elzas (28-12-1850 Eibergen-26-10-1920 Den Haag) en Sophie Serphos (27-11-1848 Enschede-1893)
Ezlas, Dillia (Engers)
Geb:09-04-1885 Winterswijk Ovl:30-03-1963 Echtgenoot:Simson Engers Ouders: Jacob Elzas (28-12-1850 Eibergen-26-10-1920 Den Haag) en Sophie Serphos (27-11-1848 Enschede-1893)
20.Fränkel, Hermann
Geb:15-02-1925 Wenen Ovl: Vertrokken naar de USA, later Israel Ondergedoken bij de fam.Braunhut
21.Gans, Amalia Sophia
Geb:06-04-1885 Winterswijk Ovl:07-05-1979 Echtgenoot:05-12-1910 Winterswijk:Louis Blom (12-12-1881 Uithoorn-12-01-1959 Uithoorn) Ouders: David Gans en Fraadchen Schwartz
22.Gelder van, A.D.
Geb: 19-02-1898 Aalten Ovl.: 17-12-1979 Winterswijk Echtgenote: Sientje Weiler Ouders: David Aron van Gelder en Engelina de Haan Ratumsestraat 3 Ondergedoken bij fam.Stortelers in Meddo
Geb: Ovl: Ouders: A.D.van Gelder en S.van Gelder-Weiler Echtgenote: K.Snarovcki
26.Gelder van-Stern, Helene
Geb:07-10-1901 Ovl.:18-03-1991
Echtgenoot: Aron Alexander van Gelder 1899-1941 (vermoord) Kinderen: 3 Ali Jenny, Hermina Wilhelmina en Herman Samuel (allen ondergedoken-overleefd) Ondergedoken met haar kinderen oktober 1942 op div.adressen. Gezin kon niet bij elkaar blijven.
27.Gelder van, Ali Jenny Hermine Aron
Geb:05-10-1927 Winterswijk Ovl:05-01-1995 Echtgenoot: Manfred Jakobs (11-05-1924-26-09-2005) Ouders:Aron Alexander van Gelder en Helen Stern Teruggekeerd 23-01-1945?/1946
Geb:24-07-1886 Winterswijk Ovl:10-01-1965 Arnhem Ouders: Marcus Hemelrijk en Dina Strauss
35.Hemelrijk, Jacob
Geb:14-02-1888 Winterswijk Ovl:10-02-1973 Bergen Echtgenote: Dirkje Arina de Jong (16-11-1887 A’dam-12-11-1985 Bergen) Ouders: Marcus Hemelrijk en Dina Strauss
36.Hemelrijk, Amalia (Amali)
Geb:01-06-1889 Winterswijk Ovl:00-08-1986 Amersfoort Echtgenoot: 29-08-1918 Groningen:Simon Heiman Cohen (1888-1943) Ouders: Marcus Hemelrijk en Dina Strauss
37.Hemelrijk, Marta
Geb:26-03-1891 Winterswijk Ovl:1981 Echtgenoot:Rienk de Jong (1889 Warga (Frs.land)-1955) Ouders: Marcus Hemelrijk en Dina Strauss
38.Hemelrijk, Dina
Geb:07-11-1895 Winterswijk Ovl:20-05-1985 Renkum Echtgenoot:Hartog Vos (1897-1943) Ouders: Marcus Hemelrijk en Heintje Frankenhuis
39.Hes-Nihom, Sara Selly
Geb: 04-04-1910 Winterswijk Ovl:31-01-1973 Eindhoven Echtgenoot: Levi Abraham Hes (10-05-1906 Tiel-05-02-1992 Eindhoven) Ouders: Michael Nihom en Dina Nihom-Cohen
Siegbert wonende op Meddoschestraat 29 bij fam.Philip Slager Ondergedoken 01-12–1942 Fam. ten Pas Freddie schuilnaam? Na oorlog mijnopruimingsdienst – dienstplicht Ned.Indie 21-05-1950: Groot verlof – slager (sknecht) te Winterswijk Nieuwstraat 1968:S.M. Künstler – Slager- Fr.Halsstraat 24
Het Dommelhuis Toen na de Kristallnacht het toelaten van Duitse vluchtelingen in Nederland werd versoepeld gold dit in eerste instantie met name grote groepen kinderen. Zij waren geen concurrent op de arbeidsmarkt. Plaatselijke comités, met coördinatie vanuit Amsterdam, verzorgden het onderbrengen van de kinderen in opvanghuizen met de bedoeling een groot deel te laten emigreren naar bijvoorbeeld de Verenigde Staten en Palestina. Hierin slaagde men zo goed dat begin 1940 het aantal centra kon worden teruggebracht. In sommige gevallen stuurden de buitenlandse ouders de kinderen vooruit, voegden zich in Nederland bij de kinderen en reisden daarna gezamenlijk verder. Maar er waren ook kinderen waarvan de ouders achterbleven en hoopten dat, wat er ook met henzelf zou gebeuren, de kinderen veilig waren. In Eindhoven had Philips het in de jaren twintig, voor huisvesting van ongehuwde medewerkers, gebouwde Dommelhuis aan de Jonckbloetlaan, ter beschikking gesteld aan het inderhaast opgerichte vluchtelingen comité. Op 4-1-1939 kwam de eerste groep van 115 jeugdige Duits-joodse vluchtelingen in Eindhoven aan. 7 Het was de bedoeling om de meeste van de kinderen in deze centra tijdelijk op te vangen om ze te laten emigreren naar Palestina, Engeland en de Verenigde Staten. Het Dommelhuis was een van de centra die begin 1940 gesloten werd. De daar nog verblijvende kinderen werden overgebracht naar andere huizen, vooral naar de Wieringermeer en het Burgerweeshuis in Amsterdam. In totaal hebben er tot de sluiting in februari 1940 200 vluchtelingen in het Dommelhuis gewoond. Hiervan is de helft naar een ander land vertrokken. Van de overige 100 hebben er ongeveer 40 de oorlog overleefd door onder te duiken, door als “onmisbaar” aangemerkt te worden in kamp Westerbork of die, vanwege hun jeugdige leeftijd, de ontberingen als gevangene of werkkracht hadden doorstaan.
43.Landau- Philips, Paula
Geb:13-04-1912 Vreden Ovl.12-01-1994 Scioto Mills, Illinois 61076, USA. Echtgenoot: 15-11-1932 W’wijk: Ernst Eduard Landau (02-06-1904-1968) Ouders: (pleeg): Simon Philips en Selma Wolf Ondergedoken bij Simon Philips (07-03-1887 W’wijk-ovl.21-05-1943 Sobibor)-Selma Wolf (07-01-1889 Langenscheid-ovl.21-05-1943 Sobibor) in Winterswijk na vertrek Ernst naar Amerika Ernst Eduard Landau emigreerde op 19 mei 1941 naar Amerika. Zijn vrouw Paulina Philips vertrok op 1 september 1941, samen met hun zoon Louis, naar Winterswijk.
Hoe belangrijk kan zo’n papiertje wel niet zijn? ‘Ernst had het in de gaten, Frits niet’
24 december 1928, overlijdt Louis Landau (57) in Winterswijk, zijn vrouw Tezla Kan (58) slechts 4 jaar later.
Ernst en Frits blijven achter als jongemannen van 28 en 27 jaar, wonende in Aalten. Bij het bescheiden van hun overleden ouders vinden ze een document dat hun vader Louis in zijn jeugd naar Amerika is geweest als ‘avonturier’ en na zijn terugkomst niet meer naar zijn geboorteland (Gemen) Duitsland is terug gegaan in 1903, maar naar Nederland, waar hij met hun moeder trouwde in 1903.
Uit het document blijkt dat vader de Amerikaanse nationaliteit had verworven. Ernst en Frits komen erachter dat zij er dan ook recht op hebben, maar Frits wil daar niet van weten. Ernst wel en vraagt het aan.
Ernst heeft inmiddels een relatie met Paula Philips uit Winterswijk, pleegdochter van groente en fruitboer Simon Philips en Selma Wolf, Vredensestraat 53. In 1932 getrouwd en in 1933 verblijd met zoontje ‘Louitje’, wonende te Aalten.
De oorlog dreigt: Amerika roept haar burgers in Europa op om terug te keren en daar valt dus ook Ernst nu onder. Frits niet. Ernst vertrekt, ook op aanraden van Paula, naar Amerika en Paula wil niet in deze angstige tijden alleen achter blijven in Aalten en gaat samen met haar zoontje Louitje terug naar Winterswijk, naar haar pleegouders in de Vredensestraat. Intussen probeert zij haar papieren in orde te krijgen, omdat zij nu dus als echtgenote van Ernst ook recht heeft op de Amerikaanse nationaliteit.
Echter allemaal te laat. Ook in Winterswijk worden de Joden opgepakt of moeten zich melden in Vught of Westerbork. Simon Philips, Selma Philips-Wolf, Paula Philips en zoontje Louis in voorjaar 1943.
Te Laat?……………..Paula heeft haar papieren toch nog in orde gekregen en op vertoon hiervan krijgt ze niet de status van ‘vernietigingskamp’, maar van ‘Amerikaans krijgsgevangene’. En ja, ook zoontje ‘Louitje’
Beide worden ze overgebracht naar een ander kamp, Liebenau, nabij de Zwitserse grens.Voor haar pleegouders Simon en Selma loopt het al direct slecht af, Zij worden vermoord op 21 mei 1943 in Sobibor.
En hoe ging het met Frits? Frits had inmiddels een relatie met Amalia Lorch uit Bocholt en kwamen vanuit Scheveningen begin 1942 voor onderduik terug naar Aalten. In augustus 1942 zijn ze aldaar getrouwd, maar de tijd van onderduiken was aangebroken. Echter wisten beide met hun gedrag hier geen raad mee op hun onderduikadres met meerdere onderduikers, zodat het Aaltens verzet hier geen raad meer mee wist en beide hebben vermoord t.b.v.hun veiligheid. Een bijzondere zaak. Waar de beide lichamen zijn gebleven is nooit bekend geworden.
Sallo van Gelder uit Aalten zei in 2017: Ik heb één droom. Frits Landau en Amalia Lorch zaten ondergedoken en konden dat op een gegeven moment niet meer verdragen. Ze zijn op 17 maart 1943 geliquideerd door het verzet, omdat zij andere onderduikers en de onderduikgevers in gevaar brachten. Ik hoop nog altijd dat hun stoffelijke resten worden gevonden, zodat we ze hier, in Aalten, op de Joodse begraafplaats kunnen herbegraven. Want daar horen zij.
En hoe liep het af met Paula en Louitje? Beide werden in 1944 als ‘Amerikaanse’ burgers uitgewisseld met Duitse krijgsgevangen en vertrokken naar Amerika. Ernst, Paula en ‘Louitje’, inmiddels Louis zijn daar hun leven gebleven. Ernst is overleden in 1968 op 64 jarige leeftijd, Paula in 1993 op 81-jarige leeftijd en Louis, die veearts in Amerika werd vier jaar geleden, 2016 op 80 jarige leeftijd.
Wat zo’n papiertje wel niet kon doen.
44.Landau, Louis
Geb: 09-08-1936 Aalten Ovl: 11-04-2016 Shullsburg USA Ouders: Ernst Eduard Landau en Paula Philips Ondergedoken in Winterswijk na vertrek Ernst naar Amerika
45.Leeuw de, Isaak (Ies)
Geb:11-03-1889 Winterswijk Ovl: 04-10-1966 Winterswijk Ouders: Joseph de Leeuw en Siena Hemelrijk Vader van Annie,Sini en Rachel Echtgenote: Sophia de Leeuw-Spier (geb:12-03-1897-ovl.07-10-1942) Tweede huwelijk:Jetje Nathans (Schwarz)
46.Leeuw de, Johanna (Johanna Reiss)
Geb:04-04 -1932 Winterswijk Echtgenoot: Jim Reiss Ondergedoken 01-01-1943 Usselo Ouders: Isaak de Leeuw en Sophia de Leeuw-Spier
47.Leeuw de, Sini
Geb:02-03-1922 Winterswijk Ovl:15-05-2013 Den Haag Echtgenoot: 08-01-1948 W’wijk:David Meibergen (04-04-1917-09-10-1997) Echtgenoot: 05-02-1973 W’wijk: Salomon Hond (20-07-1922-18-07-1988) Ouders: Isaak de Leeuw en Sophia de Leeuw-Spier Ondergedoken Usselo
48.Leeuw de, Rachel
Geb: 19-01-1918 Winterswijk Ovl:01-11-2015 Amersfoort Echtgenoot: 10-08-1953 Driebergen: Hartog Izak Akker (24-12-1915 Hoogeveen-08-09-1972 Amersfoort) Ouders: Isaak de Leeuw en Sophia de Leeuw-Spier Ondergedoken Drenthe (Dominee)
49/50/51/52.Leeuw de, Abraham
Geb:16-10-1885 Winterswijk Ovl:plm.1980 (geemigreerd 1939 Amerika) Echtgenoot: 31-08-1916 Zwolle:Gesina Henrietta Hoek (25-02-1891 Vorden-ovl.) Ouders: Joseph de Leeuw en Siena hemelrijk Kinderen: Theodora (geb.-Ovl.), Josef (19-07-1917-ovl.), Elize Greta (09-11-1918-ovl.)
50.Leeuw de, Joseph
Geb: 13-04-1913 Winterswijk Ovl:05-05-2001 Utrecht Echtgenote: 28-08-1935 Deventer: Kaatje (Corry) Benninga (14-11-1909 Deventer-27-11-1988 Nieuwegein) Kinderen: Max (25-08-1936 Utrecht-18-05-2009 Utrecht) Ouders:Joseph de Leeuw en Siena Hemelrijk ??????????
51.Leeuw de, Marcus (Max)
Geb:29-01-1916 Winterswijk Ovl:06-08-1994 Winterswijk Echtgenote: Rozette Wolf (12-12-1919 Doetinchem-ovl.mei 2016 Winterswijk) Ouders: Abraham de Leeuw en Belia Philip
52.Leeuw de, Sophia Siena
Geb:24-09-1910 Winterswijk Ovl:21-08-2000 Amsterdam Echtgenoot: 27-10-1946 Rotterdam: Samuel van Dijk (04-06-1896 Rotterdam-28-12-1980 Rotterdam) Ouders: Jacob de Leeuw- Mina Himelreich
53.Leeuw de- Polak, Helena Martina
Geb:23-09-1919 Bathmen Ovl:04-06-2018 Bathmen Echtgenoot: 08-09-1942 W’wijk:Hartog Israel de Leeuw (1914-1943) Tweede Echtgenoot: Freek Adelaar
Geb:07-06-1912 Winterswijk Ovl:24-11-1983 Winterswijk Echtgenote: Everdina Johanna Meijler-Gossink (25-09-1916-ovl. Ouders: Adolf Meijler en Roosje Frankenhuis
57.Meijler, Helena
Geb:10-03-1911 Ovl.:23-02-1952 Ouders: Adolf Meijler en Roosje Frankenhuis
58.Meijler, Sophia (Leeser)
Geb: 19-12-1906 Winterswijk Ovl: 10-08-1998 Rotterdam Echtgenoot: 15-11-1927 W’wijk: Max Eduard Leeser (25-03-1903 Aalten-21-12-1979 Rotterdam) Ouders: Adolf Meijler en Roosje Frankenhuis
59.Meijler, Emma Wilhelmina (Baas)
Geb: 08-03-1919 Winterswijk Ovl: 29-10-1988 Amsterdam Echtgenoot: Dolf Baas Ouders: Adolf Meijler en Roosje Frankenhuis
60.Maas,Berta (Kropveld)
Geb: 23-02-1895 Winterswijk Ovl: 04-04-1989 Arnhem Echtgenoot:24-04-1919: Aron Kropveld (26-02-1896 Vlagwedde-ovl.12-07-1960 Aalten Ouders: Abraham Maas en Mina Baer
Geb: 22-07-1898 Schmallenberg Ovl: 01-04-1954 Utrecht Echtgenoot: Karel Nihom Ouders: Samuel Stern en Hermine Morgenthau
Greet Königsberger-Nihom
Geb:06-09-1925 Nijkerk Ovl: Ouders: Benedictus Nihom en Elisabeth Nihom-Nihom Vught-Westerbork-Auschwitz – overleefd
64.Nihom, Michael Samuel Rolf
Geb: 15-12-1924 Winterswijk Ovl: 03-04-2015 Echtgenote: Friederike (Fritsje) Prüfer (18-11-1924 Vienna-02-11-2011 Scheveningen) Ouders: Karel Nihom en Johanna Nihom-Stern
65.Nihom, Samuel Harry
Geb: 05-10-1927 Winterswijk Ovl: Echtgenote: 1956:Marijke Sluyser (15-04-1934- Ouders: Karel Nihom en Johanna Nihom-Stern
66.Philips, Pauline
Geb: 01-02-1922 Winterswijk Ovl: Echtgenoot: Abraham Dupont (1917-1977) Ouders: Abraham Philips en Aaltje Franken Pauline werd vlak voor razzia naar Fam.Deunk gestuurd en vandaar naar de Fam.Bussink in Lintelo
Geb: 09-04-1902 Arnhem Ovl:28-11-1974 Deventer Molenpad 3 Ondergedoken Varsseveld Teruggekeerd direct na bevrijding 31 maart Echtgenoot: David Abraham Schwarz (omgekomen)
75.Schwarz, Helena Regina
Geb: 03-09-1926 Winterswijk Ovl:23-01-2007 Apeldoorn Echtgenoot: 12-11-1947 W’wijk: Sallo Zendijk (16-04-1921 Deventer-23-03-2013 Amstelveen) Ouders: David Abraham Schwarz en Jetje Nathans Molenpad 3
76.Sonn, Sally
Geb:12-10-1906 Wachtersbach Ovl:12-12-1973 Winterswijk Echtgenote: 23-12-1946: Martha Windmuller Ouders: Leopold Sonn (1873-1949/1951-W’wijk) en Kerrie Morgenthau (1883-1971)
77.Stein, Ulla Julia Antoinette
Geb:15-10-1934 Winterswijk Ovl:15 december 2014 Ouders: Georg Stein en Martha Windmuller
Geb:05-07-1879 Wisch Ovl:21-03-1956 Winterswijk Echtgenoot: 18-04-1913 W’wijk: Jannis de Vos (20-04-1864 Groenlo-ovl.13-11-1929 Winterswijk) Ouders: Jozef Wolf en Bertha Heijman
81.Wolf, Ernst
Geb:03-05-1906 Vreden Ovl: 03-02-1996 Ouders:Samuel Wolff en Amalia Landau Vluchteling In Winterswijk 17 november 1938 Hilbelinkspad 2: Herman Menco-Pauline Menco-Stern Geinterneerd in div.vluchtelingenkampen, waaronder Westerbork 18-04-1940 – 12-04-1945.
Aantekeningen: Woning van Gelder gekocht door H.van Nijkerken Woning van Poppers gekocht door H. van Nijkerken
Rijwielhandelaar Jan Albert van Nijkerken, samen met Santbrink 2 woningen de Leeuw gekocht (via ,AN,B,O,) Woningen terugkomen bij rechtmatige eigenaar via rechtsherstel
Willem Bernardus Lize gekocht 2 percelen toebehorende aan fam.van Gelder en 11 woningen samen met dir. A.N.B.O. te Hilversum. W.B.Lize heeft 45.000 rechtsherstel moeten betalen
Gemeente gekocht boerderij ‘De Kloeten’ en perceel Tuinstraat. Eig.:J.Menko-Stern, H.Menko, A.Menko, B.N.J.Menko Akkoord tussen gemeente en Mevr.J.Menko-Stern namens allen.
Deportatie in Winterswijk verblijvende Joodse burgers- inwoners en vluchtelingen.
1940
1941
1942
1943
1944
1945
Januari
2
2
Februari
2
Maart
8
3
April
1
45
Mei
1
25
Juni
1
Juli
8
Augustus
1
1
September
1
1
Oktober
6
29
November
58
1
December
2
Totaal
0
6
93
93
5
0
Totaal
198
Deportatie Joodse gemeenschap
Na analyse van het Joodse monument met de 326 namen was ik benieuwd naar de tijdlijn 1940/1945 van deze zeer trieste geschiedenis. Zelf kom ik op 329 namen, Joodse burgers wonende in Winterswijk, oud-Winterswijkse Joodse burgers en vluchtelingen. Vluchtelingen komende na 1933 t/m 1940. In totaal 55. 9 hiervan zijn verder gevlucht en 46 zijn er getransporteerd vanuit Winterswijk.
Van de 329 namen, woonden ten tijde van de oorlog 197 in Winterswijk, waarvan 45 vluchtelingen. (Krosenbrink, Dr.Bos, blz.203: 287 Joodse ingezetenen, waarvan 42 vluchtelingen Duitsland-registratie 10-01-1941) 130 namen zijn oud-winterswijkse Joodse burgers en vluchtelingen niet meer woonachtig in Winterswijk en vertrokken in de periode 1892-1940. Zij zijn ook vanuit hun dan toenmalige woonplaats of elders getransporteerd.
De 197 in Winterswijk wonende Joodse burgers, 152 inwoners en 45 vluchtelingen verdwenen in de periode 1940-1945. 1940: 0 1941: 6 1942:93 (86 in oktober en november) 1943:93 (70 in april en mei) 1944: 5 1945: 0
Allen zijn zij vermoord.
Van Winterswijkse Joodse familie’s heb ik 94 namen gevonden welke de holocaust hebben kunnen ontlopen door onderduik. Niet allen kwamen terug naar Winterswijk,
Aan de heer Beauftragte beim Reichskommissar für die Provinz Gelderland. Huize Angerenstein Arnhem
Antwoord op brief van 14.8.1943.
Winterswijk, 18 augustus 1943 Onderwerp: Verdeeling meubilair Jodenwoningen.
1. In antwoord op uw in margine aangehaald schrijven, deel ik U mede dat de inventariseering van jodeninboedels is geschied onder leiding van den heer J.B.Schaffeld, Ortsgruppenleiter der M.S.D.AP. en mij. Met het daadwerkelijke inventariseeren zijn belast de Rijksduitscher, de heer J.Th.Angenendt, lid N.S.D.A.P. en de Nederlander W.L.van Kooten, lid N.S.B., beiden wonende te Winterswijk.
2. Van alle geinventariseerde inboedels zijn volledige lijsten aangelegd; geen inventarisatie heeft nog plaats gevonden van de inboedels van: S.Poppers, Spoorstraat 44, D.Schielaar, Spoorstraat 38, Wed.L.Goedhart, Meddosestraat 15, W.Humberg, Henxel 51, J.de Leeuw, Groenloscheweg 50, I.Hemelrijk, Wooldstraat 40. De inventarisatie kon nog niet plaats vinden wegens langdurige ziekte van W.L. van Kooten.
3. Met mondelinge machtiging van Dr.Meinhardt zijn door den heer Schaffeld en mij goederen, waarvan het noodzakelijk was, dat ze goed worden onderhouden, in bruikleen gegeven aan personen van wie een zoodanig onderhoud mocht worden verwacht, dat achteruitgang van den staat, waarin die goederen zijn bevonden, werd voorkomen. Opgemerkt wordt overigen, dat de heer H.Stein, hoofd der Duitsche school, alhier, verschillende goederen ten behoeve van diens school in beslag heeft genomen, waarbij hij zich heeft beroepen op een hem door Dr.meinhardt verleende machtiging. In hoeverre of deze goederen voor de Duitsche school waren bestemd, staat niet te mijner beoordeeling. Ten slotte bericht ik U, dat door E.H.W.Weenink, Keizerdwarsstraat 6, alhier, naar hij mij mededeelde in overleg met Dr.Meinhardt, voor de behartiging der belangen van het jodenmeubilair door den heer Schaffeld en mij reeds eenige schikkingen zijn getroffen voor het beschikbaar stellen van meubilair ten behoeve van Mej.Mulder-Veenvliet, weduwe van een in de oorlog gevallene, en van Mej. Bröker, wier man oorlogsinvalide is.
4. Het niet verdeelde jodenmeubilair bevindt zich gedeeltelijk in de jodenwoningen, gedeeltelijk in de leegstaande fabriek van de firma Zwanenberg, Woold 221, alhier. De afsluiting van de fabriek is onvoldoende, echter wordt deze bewaakt.
5. Gedurende de zomermaanden is de opslag zoodanig, dat geen gevaar voor bederf is te duchten. Voor de wintermaanden bestaat die zekerheidniet, zoodat het in ieder geval gewenscht is, dat het meubilair voor den a.s. winter wordt opegruimd.
Twee families van Gelder woonden naast elkaar in Eibergen, naast de spoorbaan. Vrijdagnacht 22 juni 1940 werden hun huizen getroffen door een bom en en Joseph en Bertha van Gelder kwamen hierbij om het leven. Leman en zijn vrouw Anna overleefden het bombardement. Echter ook voor hen zag de toekomst er niet rooskleurig uit en wensten onder te duiken. Ze kenden Slotboom nog uit Winterswijk die nu een boerderij had in de Holterhoek en die wilde wel hulp bieden. Slotboom wenste geen tegenprestatie, in welke vorm dan ook. Al was dit echt niet allemaal zonder gevaar, Leman en Anne hebben de oorlog daar overleefd, na een verblijf van twee jaar en 7 maanden. Met veel angstige momenten. Razzia’s in de buurt, NSB-ers op het erf, andere bezoekers. Nooit mocht blijken dat er ook onderduikers aanwezig waren. Daarbij speelde ook nog de suikerziekte van Leman een gevaarlijke rol. Niet alleen met betr. tot zijn ziekte (raakte zelfs eenmaal in coma), maar ook de geneeskundige hulp welke daarbij gewenst was, waarbij dokter ter Braak een belangrijke rol speelde. Maar goed……..april 1945 konden Leman en Anne weer naar buiten. Tevens met mijn gegoogle, kom ik nog een interessant verhaal tegen in Eibergen. De in die tijd in Eibergen als bekend staande ‘foute NSB-vrouw’ Gerrie Langenberg. 30 jaar toen. Dagelijks in gesprek met NSB-ers en met de Duitsers. Echter zij bleek een ontzettend groot acteertalent te hebben. Wat bleek na de oorlog? Thuis had zij drie Joden als onderduikers gehad (en overleefd), werkte samen met het verzet en door haar gesprekken met NSB-ers en Duitsers wist zij precies wanneer er razzia’s kwamen. ” Iemand moest die arme mensen toch helpen. Ze konden nergens naar toe”, Tekst: Oud-Winterswijk